Khổ và diệt khổ

- Theo Phật giáo, sự hiện hữu của con người hàm chứa một sự kiện vô thường: không có hạnh phúc nào và cũng chẳng điều gì có thể kéo dài mãi mãi mà đời luôn luôn là đau khổ và cái chết.

Theo quan điểm của Phật giáo, Khổ (Dukkha) được thể hiện qua 3 hình thái cơ bản.

Thứ nhất: khổ “bình thường”, biểu hiện ra ngoài là con người có sự đau đớn về thân xác hoặc nỗi đau tinh thần như buồn phiền; sầu não. Nó cũng là nhiều tình huống đau đớn mà rõ ràng con người ta đều phải gặp: sinh, lão, bệnh, tử.
Không có thú vui hay khoái lạc nào mãi mãi vững bền. Sớm hoặc muộn, sự thăng trầm của cuộc đời sẽ mang lại sự thay đổi. Phật giáo cho rằng, trong tiếng cười cũng có tiếng khóc, vì rằng tất cả tiếng cười đều vô thường.
Thứ hai: cái chết. Chết cũng là một hình thái khác của khổ. Phật giáo cho rằng, vũ trụ mênh mông so với cái thế giới vật lý trước mắt có thể nhận thức được bằng giác quan, và cái chết chỉ là một phần trong chu trình tái sinh bất tận.
Cái chết tự nó không mang đến sự nghỉ ngơi nào cả vì những hành vi lúc sinh thời để lại những hậu quả cho những kiếp sau, giống như những hành động có ý thức trong những kiếp trước thường ảnh hưởng ít nhiều đến kiếp hiện tại.
Trong đó, luân hồi là một triết lí của nhà Phật. Gieo nhân, gặt quả (nhân nào quả ấy) có thể xuất hiện ở ngay kiếp hiện tại nhưng nếu không xuất hiện ngay thì những kiếp sau sẽ xuất hiện.

Thứ ba: sự tương tác di truyền của hành động và nghiệp. Khổ áp dụng cho vũ trụ với tổng thể của nó và không một sinh linh có tư duy nào - con người, thần linh, ma quỉ, thú vật hoặc sinh vật trong địa ngục - dễ dàng thoát khỏi nó.

Chấm dứt khổ?

Để chấm dứt hoàn toàn mọi hình thức đau khổ và nhờ vậy đạt được Niết-bàn, nghĩa là diệt hết tham, sân, si là những thứ chuyên trói buộc con người ta vào vòng sinh tử.

Phật nói rằng: Khổ là tình trạng tổng quát của vô thường, tất cả mọi thứ đều là khổ: sinh, lão, bệnh, tử, chia ly, ước muốn không đạt, hư hoại - trạng thái của tất cả các hiện tượng thay đổi thường xuyên, có nghĩa bất cứ gì trải qua dù thú vị hay đau đớn, đều là khổ.

Về nguyên nhân khổ: Phật pháo giảng rằng, sự khổ trỗi lên từ sự mê luyến những thứ như khoái lạc nhục thể, có nhiều hơn hoặc ít hơn, sự sống hoặc sự tự hủy. Sự mê đắm, hoặc tham lam được sinh ra theo một chuỗi logic trong đó có cảm giác.
1. Cảm giác sinh ra từ tiếp xúc giác quan,
2. Tiếp xúc giác quan sinh ra từ 6 cơ quan cảm giác,
3. 6 giác quan sinh ra từ trí óc và hình hài,
4. Trí óc và hình hài sinh ra từ ý thức,
5. Ý thức sinh ra từ hình thể,
6. Hình thể sinh ra từ vô minh,
6. Vô minh sinh ra từ khổ,
7. Khổ sinh ra do sinh,
8. Sinh sinh ra do thành,
9. Thành sinh ra từ thu giữ,
10. Thu giữ sinh ra từ mê luyến,
Cứ thế lại quay vòng tròn.

Để chấm dứt khổ, sự giải thoát tối cao và cuối cùng là cần phải dập tắt lửa tham, sân, si - khi ấy loại trừ được nguyên nhân khổ.

Hiểu thấu đáo và rút ra được những hậu quả của nó, khi vòng xích bị chặt đứt và sự mê đắm dẫn đến luân hồi được loại trừ thì khi ấy sự chấm dứt hoàn toàn và rốt ráo khổ mới đạt được. Đức Phật gọi là “sự dừng lại”.

Phật pháp đưa ra những yếu tố dẫn đến diệt khổ, bao gồm: chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chính tinh tấn, chánh niệm, chánh định, chánh kiến, và chánh tư duy.
Tám yếu tố này xác định ba điều cơ bản trong việc rèn luyện tâm linh Phật giáo gồm luân lý, định tâm và tuệ giác (Giới-Định-Tuệ).