TẠI SAO ĐỨC PHẬT LẠI NÓI: “KẺ THÙ LỚN NHẤT ĐỜI NGƯỜI LÀ CHÍNH MÌNH ”

BS. Nguyễn Quý Khoáng
I.  ĐẶT VẤN ĐỀ:

      Khi bước chân con người đã ghi dấu trên khắp các lục địa,“đôi cánh” công nghệ đưa trí tuệ nhân loại chinh phục bầu trời và khoa học vén mở bức màn bí ẩn của lòng đại dương sâu thẳm,chúng ta tưởng chừng  như không còn nơi nào không có bóng dáng con người; song không gian nội tâm mênh mông sâu thẳm trong lòng người thì vẫn là miền đất chưa được khám phá tường tận. Con người luôn hướng ra bên ngoài,cố tìm hiểu và chinh phục ngoại cảnh trong khi chính bản thân mình thì còn chưa hiểu hết,chưa “tỉnh thức” thì làm sao chinh phục được chính mình. Và BS Prashant V.Kakode nói:“Con người còn luôn mãi khổ đau một khi  chưa tỉnh thức”.

         Hoà Thượng Kim Cương Tử có trích ra 14 lời dạy của Phật mà lời đầu tiên là: “Kẻ thù lớn nhất đời người là chính mình”.

Câu này khiến không ít người thắc mắc, thậm chí nói là vô lý!       Vậy chúng ta thử phân tích kỹ câu này xem nó có đúng sự thật không vì đây cũng là điều mà Đức Phật nhắc nhở chúng ta phải luôn luôn suy xét thật kỹ bằng trí của chính mình trước khi chấp nhận một điều gì dù lời đó là của bất kỳ ai,kể cả của Đức Phật.

II-PHÂN TÍCH CÂU TRÊN:

   Theo tôi, hai chữ quan trọng nhất trong câu này là chữ “kẻ thù” và “chính mình”.

A.KẺ THÙ:

Kẻ muốn chống đối, phá đám,làm hại người khác. Chữ này ngược lại với chữ“bạn” nghĩa là người thuận theo mình, luôn giúp đỡ mình về mọi mặt vì hạnh phúc của mình.Tuy nhiên, trên thực tế, có những trường hợp tưởng là thù mà thật ra là bạn và ngược lại. Do đó, ta không nên xét hình thức bên ngoài qua lời nói và hành động mà nên tìm hiểu kỹ tâm ý của người đó trước khi kết luận.

B.CHÍNH MÌNH: 

Chữ này có nghĩa là “Cái Tôi”, “Cái Ta”, “Ta đây”, “Ta”, “Cái Ngã”, “Ngã”...Đây là chữ quan trọng nhất trong câu này vì nếu mình có thể trả lời được cái “chính mình”đó là ai thì ta mới biết thật sự nó là bạn hay là thù.

B1/Vậy thì Ta là ai? Bạn có bao giờ tự đặt câu hỏi này không?

         Tôi tin là có rất nhiều người sống cho đến cuối đời cũng không hề thắc mắc mình là ai cả. Khi được hỏi “bạn là ai?” thì hầu hết người được hỏi sẽ lúng túng vì thật ra đây không phải là câu dễ trả lời. Có người phản ứng lại bằng cách  nói người kia lẩm cẩm và trả lời: “Tôi là tôi chứ còn là ai nữa !”.

Thậm chí có người cho rằng cứ sống theo lẽ tự nhiên, vô tư, chuyện gì đến thì đến, kể cả cái chết, đừng thắc mắc gì cả. Nhưng thật sự trong giờ hấp hối, họ có bình tĩnh được không? Họ như những con đà điểu chui đầu vào cát mà tưởng rằng đã thoát được nguy hiểm. Nhưng đó là sai lầm vì nghiệp báo theo mình như bóng với hình.
Con người khác súc vật ở chỗ chúng ta có lý trí nên chúng ta không nên buông xuôi để tiếp tục trôi mãi trong vòng sinh tử luân hồi. Ta không nên chạy theo cảnh nữa mà phải biết dừng lại,quay trở về chính mình để tỉnh thức, biết rõ “con người thật” của mình từ đó mới đạt được Chân hạnh phúc.

Đa số  tin rằng  mình có một cái tôi bằng xương bằng thịt độc lập với mọi người khác, có những suy nghĩ riêng biệt, muốn làm gì thì làm nghĩa là làm chủ được mình,có sự tự do quyết định vận mệnh của mình (libre arbitre) và đặc biệt là một số người tin là mình có một linh hồn tách biệt với thân xác,khi thân xác này hoại diệt thì linh hồn vẫn tồn tại mãi.

B2/Vậy thì theo Đạo Phật, ta (Ngã) là gì?

Ngã gồm 5 uẩn (aggrégat).

(“Uẩn” nghĩa là sự tập hợp thành một nhóm, còn được gọi là “ấm” nghĩa là che mờ. Đó là vì các yếu tố ở mỗi uẩn, một khi tập hợp lại tác động lẫn nhau rất khó cho ta phân biệt rõ chính yếu tố nào trong một uẩn là yếu tố chủ động còn yếu tố nào ở một uẩn khác là yếu tố phụ thuộc). 5 uẩn đó  là  Sắc, Thọ, Tưởng, Hành, Thức.

Sắc là nói về Thân xác nghĩa là phần vật chất, còn phần tinh thần gồm 4 uẩn còn lại.

1/Sắc (corps) là phần vật chất mà mắt mình nhìn thấy và thường được người ta chia ra 3 phần: đầu, mình và chân tay. Sắc do tứ đại tạo thành. (Đại có nghĩa là lớn nghĩa  là 4 thứ gặp được khắp nơi trong vũ trụ: Đất, Nước, Gió, Lửa).

Trên thân thể con người,

- Đất tượng trưng cho thành phần đặc như xương, cơ, các tạng đặc, mô mềm che phủ con người.

- Nước tượng trưng cho thành phần dịch trong và ngoài tế bào, máu, các dịch tiết v…v

- Gió tượng trưng cho hơi thở, ợ, ngáp,hắt xì…

- Lửa  tượng trưng cho sức nóng trong người ( thân nhiệt của chúng ta trung bình là 37 độ C) và năng lượng do biến dưỡng thức ăn. Trung bình cơ thể con người cần 1800 calories/ngày.Người lao động nhiều có nhu cầu nhiều hơn 5500 calories/ngày.

Về phương diện Y học (cơ thể học và sinh lý học), chúng ta thấy Đức Phật đã nêu lên đầy đủ các đặc tính chính của thân thể con người.

2/Thọ (sensation) nói về cảm giác mà con người có được khi tiếp xúc với ngoại giới bằng các giác quan và bằng sự tiếp xúc qua da như tê, nhức, đau, nóng, lạnh, dễ chịu, sung sướng…

3/Tưởng (perception)  là tất cả tri giác được nhận thức bên trong tâm qua sự cảm xúc nơi các giác quan, như các sự thấy, nghe, ngửi …Các hình ảnh cũng có thể do sự suy diễn, tưởng tượng mà ra.

4/Hành (formations mentales) là tất cả các biến chuyển lần lượt xảy ra bên trong tâm ý đưa đến các hành động ở bên ngoài, nơi thân và miệng, như các động tác của tay chân, như lời nói nơi miệng lưỡi.

5/Thức (conscience mentale) nói về sự hiểu biết nơi tâm ý, hoặc về cảnh vật bên ngoài hoặc về  các thay đổi trong nội tâm.

 Bốn uẩn Thọ, Tưởng, Hành, Thức có liên hệ bên trong hợp thành phần tinh thần. Vậy thì cái gọi là Ta đâu phải là một cái gì thuần nhất mà là tập hợp của nhiều thành phần tạo nên thể xác và tinh thần của con người.

Nói một cách khác, để dễ hiểu hơn, tôi xin phép xét cái Ta qua 3 tiêu chuẩn sau đây:

1/Xét về không gian:

a/Về thể xác, các thành phần đất, nước, gió, lửa chỉ là do vay mượn từ bên ngoài bằng chứng là những thức ăn sau khi vào miệng, sẽ được nghiền nát rồi tiêu hoá, cuối cùng các chất bã được thải ra ngoài hoặc không khí hít vào phổi sau khi đã diễn ra sự trao đổi dưỡng khí với thán khí thì sẽ được thải ra ngoài.Mỗi ngày,ta hít thở 26000 lần và cần một lượng không khí là 12.000 lít .Rồi cái vòng đó lại tiếp diễn. Có cái gì thật sự là của mình đâu? Đó chỉ là sự vay-trả, trả-vay mà thôi.

     
 b/Về tinh thần, các ý kiến cho là mình nghĩ ra thật tình có phải của chính mình không hay là do vay mượn từ nhiều người rồi mình thêm thắt vào. Điều này thấy rất rõ trong các bài giảng, các luận văn.Tuy nhiên,tôi không phủ nhận những nghiên cứu khoa học kỹ thuật có tính tiên phong,những sáng chế làm thay đổi cuộc sống.

2/Xét về thời gian:

a/Về thân xác, khi gặp mặt người quen hàng ngày, ta thấy không có sự khác biệt. Nhưng nếu gặp lại người thân sau trên chục năm xa cách thì đó lại là chuyện khác. Ta chỉ cần giở quyển “album” gia đình ra xem lại chính mình lúc mới vài tháng tuổi, rồi lúc 20 tuổi, 40 tuổi, 60 tuổi thì ta thấy khác nhau rất nhiều, phải không? Vẫn là mình đấy nhưng sao khác nhau quá, về kích thước, về trọng lượng, về hình dạng…mặc dù còn những nét hao hao.

Vậy trong 4 hình đây, KHOÁNG là ai?

     Nếu bảo là tất cả đều là KHOÁNG thì vô lý vì KHOÁNG chỉ có một người mà thôi. Còn nếu bảo chẳng có ai trong 4 hình này là KHOÁNG thì lại càng sai vì rõ ràng đây là hình chụp một người qua nhiều thời kỳ khác nhau.

Xét về mức vi mô, các tế bào trong cơ thể chúng ta thay đổi từng giờ, từng phút, từng giây tuỳ theo loại. Trong một giây đồng hồ, biết bao tế bào chết đi thì lại có biết bao tế bào được sinh ra. Thân xác của chúng ta thay đổi liên tục. Chỉ sau một tháng là thân xác của chúng ta không còn là thân xác cũ nữa nhưng chúng ta đâu hề biết, chúng ta cứ tưởng nó vẫn vậy. Vật chất không ngừng thay đổi !

b/Về tinh thần, khi bắt đầu tập ngồi thiền, chúng ta thấy có biết bao suy nghĩ lướt qua trong đầu chúng ta. Thật vậy, có biết bao nhiêu “niệm” (ý nghĩ) hiện lên rồi biến mất trong một giây đồng hồ; Đức Phật còn dùng từ “sát na” để chỉ một đơn vị thời gian rất nhỏ. Các niệm của chúng ta thay đổi từng sát na. Có những ý nghĩ mà ta quyết như “đinh đóng cột” nhưng sau khi tự mình xét lại hoặc bị người khác thuyết phục, ta quay ngoắt lại 180 độ.Vậy thử hỏi cái Ta nó ở đâu?

     
Có lúc, tôi ví cái Ta như một dòng sông. Đứng ở một điểm nhìn, ta thấy dòng sông vẫn vậy nhưng nếu quán sát sâu xa thì ta thấy ở điểm đó, không còn là cùng các giọt nước ở trong giây trước so với giây sau.

Cái ta cũng còn có thể được ví như một vòng lửa tạo ra từ cách xoay tròn 360 độ một sợi dây mà ở đầu tận cùng có buộc một cục đá được bao bởi một bùi nhùi có tẩm dầu đang cháy. Khi quay thật nhanh, ta có cảm tưởng như có một vòng lửa thực nhưng sự thật không phải vậy. Vì thế, cái ta cũng chỉ  như vòng lửa, chỉ là ảo ảnh mà thôi.

Cuối cùng, ta có thể ví cái Ta như một cuộn phim gồm hàng vạn, hàng triệu hình chụp nhưng khi được quay mau thì ta thấy sống động như thật vậy.

3/Xét về chủ thể:

       Nếu nói cái Ta có thực thì ta phải làm chủ nó. ta phải điều khiển nó theo ý muốn của ta. Nhưng thật sự có phải vậy không?

       Nếu ta là chủ của thân xác ta thì ta có thể bảo trái tim ngưng đập một lát không,các quai ruột không co bóp nữa, dòng máu xoay theo hướng khác hoặc tạm ngưng chảy được không?

       Nếu ta là chủ của thân xác ta thì

-         ta muốn cơ thể mãi mãi trẻ trung nhưng sao nó lại cứ già đi?

-         ta muốn cơ thể luôn khoẻ mạnh nhưng sao nó lại cứ bệnh hoạn?

-         ta muốn sống mãi mãi nhưng sao nó lại chết?

Vậy thì cái Ta chính là cái ý thức(chứ không phải là một thực thể vật chất) về thân tâm qua tất cả các hành động của thân, khẩu, ý.Chính những hành động này làm con người sống động và được các người chung quanh biết đến và cũng chính những hành động của thân, khẩu, ý tạo thành nghiệp thức chẳng những ảnh hưởng ngay trong kiếp hiện tại mà còn có hậu quả đến việc tái sinh trong tương lai theo định luật bất biến của Sinh tử-Luân hồi.Tóm lại,cái Ta:

       *chỉ là tập hợp của ngũ uẩn, gồm những chất nạp vào và thải ra giữa bên ngoài với bên trong cơ thể, không hề có một thực thể thuần nhất.

       * thân thể cũng như tinh thần của ta thay đổi liên tục theo thời gian.

       * không hề có một chủ thể.  Đây chính là Lý VÔ NGÃ của Đạo Phật.

II. SỰ QUAN TRỌNG VÀ Ý NGHĨA CỦA LÝ VÔ NGÃ:

1/ GIÁO LÝ VÔ NGàđã được Đức Phật Thích Ca giảng tại vườn Lộc Uyển cho  5 anh em ông Kiều Trần Như sau khi đã giảng xong Kinh Chuyển Pháp Luân. Kinh Vô ngã tướng (Anattalakkhana sutta) kết luận bằng một câu ngắn gọn,rất quan trọng:

“CÁI NÀY KHÔNG PHẢI LÀ TA,

  CÁI NÀY KHÔNG PHẢI LÀ CỦA TA,

  CÁI NÀY KHÔNG PHẢI LÀ TỰ NGÃ CỦA TA”

(Để cho dễ hiểu hơn,xin cho phép tôi được chú thích thêm cho chữ “CÁI NÀY”:Đó chính là “cái ta đây”, “cái tôi đây”, “cái thân này”, “cái thân-tâm này”).

Đức Phật muốn phá bỏ ý niệm sai lầm về bản thể của con người,

    1/phá bỏ cái chấp thủ  vào 5 uẩn, xem đó là Ta, như đang có tấm thân nguyên thuần một khối.

    2/phá bỏ cái chấp thủ có một Tự ngã, một linh hồn vô hình bất diệt.Tuy nhiên,Đạo Phật khẳng định là có thần thức,vô hình nhưng không bất diệt ( mà là thay đổi do duyên hợp) và giúp cho sự tái sinh và chuyển nghiệp báo từ đời này qua đời khác.

         Hoà Thượng Thích Thiện Siêu có viết một quyển sách “Vô ngã  là Niết Bàn” và các vị chân tu chứng được Lý Vô Ngã đều đạt quả vị Ala hán.

2/ƯU VÀ NHƯỢC ĐIỂM CỦA VIỆC CHẤP NGÃ

 a/Ưu điểm:Có người quan niệm là chính nhờ có cái Ngã mà con người mới phấn đấu,xã hội mới tiến bộ. Chính sự cạnh tranh mới thúc đẩy khoa học kỹ thuật luôn đổi mới, kinh tế phát triển, mới đem lại sự tiện nghi vật chất cho con người,mới đem lại sự giàu có cho các quốc gia.Điều này chúng ta không phủ nhận.

b/Nhược điểm: Nhưng cũng chính cái Ngã này đã đem lại bao nhiêu đau khổ, phiền toái cho mỗi chúng ta,cho cả nhân loại. Tại sao vậy?

     * Về cá nhân, nếu ta chấp vào cái Ta nghĩa là tự xem cái Tôi to lớn (ta tự đồng hoá mình với danh xưng, chức vụ, địa vị trong xã hội …) thì nếu ai  chạm tự ái của ta như nói xấu, mắng nhiếc…thì ta sẽ nổi sân lên.

     Chính vì quan niệm rằng ta có một cái tôi thật sự khác biệt với mọi người nên ta muốn (cả ta và chính người thân của ta) hơn người khác về mọi mặt như học giỏi hơn, địa vị cao hơn, giàu có hơn…Chỉ vì lòng tham mà ta bất chấp mọi thủ đoạn để đạt được những điều đó.

       *Về tập thể, vì chấp cái này là ta, cái này là  của ta, cái này là tự ngã của ta nên có sự kình chống giữa phe này với phe kia, tôn giáo này với tôn giáo kia (thậm chí có tôn giáo mà các tín đồ cùng thờ một Thượng Đế nhưng vì chia 2 phái khác nhau lại giết hại lẫn nhau.Tôi nghĩ Thượng Đế trên trời cũng phải khóc vì sự ngu muội của các tín đồ của mình), quốc gia này với quốc gia kia. Cùng một lúc trên trái đất có sự thừa mứa thực phẩm ở nơi này nhưng lại có sự chết đói ở nơi khác cũng như chiến tranh xẩy ra không dứt, hết ở vùng này thì lại đến vùng khác…

     Tài mà không kèm theo Đức chỉ đem đến sự đau khổ cho nhân loại như Rabelais đã nói:“Science sans conscience n’est que ruine de l’âme” (Khoa học mà không có lương tâm chỉ là sự tán tận của tâm hồn).Đúng là khoa học đã giải phóng con người khỏi những việc nặng nhọc,giúp việc đi lại mau hơn rất nhiều ,khiến việc liên lạc với nhau dễ không thể tưởng được,đem lại nhiều tiện nghi vật chất mà người xưa không bao giờ dám mơ đến nhưng cũng chính nhờ khoa học công nghệ,con người đã chế ra đủ loại vũ khí,bom đạn,nhất là bom hạt nhân để tàn sát nhau.

      Vì lợi ích cá nhân và tập thể ,con người đã phá huỷ môi trường sống khiến giờ đây,bao nhiêu thiên tai xẩy ra trên Trái Đất,bao nhiêu người chết  hoặc rơi vào cảnh lầm than,màn trời chiếu đất.Sóng thần ở Thái Lan và Bangladesh trước đây cũng như động đất,lở bùn,lụt lội ở Trung hoa và Pakistan gần đây là những bài học cho nhân loại.Rồi đến nhiệt độ trái đất đang tăng dần khiến các tảng băng ở Bắc cực tách ra và tan dần,nước biển dâng lên tạo ra Đại hồng thuỷ trong một ngày không xa.Sau này,dù con  người có trốn khỏi trái đất và sống trên một hành tinh khác như nhà thiên văn học nổi tiếng của Mỹ Stephen Hawking đã tiên đoán mà Tâm vẫn không thay đổi, vẫn đầy tham,sân,si thì phỏng có lợi ích gì,có thay đổi được gì cho nhân loại?

Trong suốt lịch sử của nhân loại, khoa học kỹ thuật phát triển vượt bực đem lại sự tiện nghi vật chất cho con người nhưng lòng con người thì không hề tiến bộ hơn. Chỉ vì Si mê (chấp vào cái Ta) mà Tham lam và Sân Hận không bao giờ dứt. Ở đâu con ngườí chạy theo vật chất, xem trọng“kim-tiền”quá mức thì ở đó đạo đức đều suy đồi.

3/Ý NGHĨA CỦA LÝ VÔ NGÃ  

        Đây là một trong các giáo lý căn bản của Đạo Phật và độc nhất vô nhị vì không có tôn giáo nào trên thế giới này lại phủ nhận cái Ta như Đạo Phật cả.

        Đây không phải là một giả thuyết mà là một chân lý được soi sáng bằng sự thực chứng của Trí Tuệ. Bằng chứng là có một bài kinh rất quan trọng trong Đạo Phật,đó là “Bát-Nhã Tâm Kinh” được bắt đầu bằng một câu rất đặc biệt: “Quán Tự Tại Bồ tát hành thâm Bát-Nhã Ba-la-mật-đa thời,chiếu kiến ngũ uẩn giai không độ nhất thiết khổ ách”.Câu này có nghĩa là Bồ tát Quán Thế Âm thực hành sâu xa pháp tu Bát-Nhã bằng cách dùng Trí Tuệ để soi chiếu và thấy thật rõ thân tâm này gồm có năm uẩn rỗng rang.Do nhờ sức quán chiếu thâm sâu đó mà Ngài đã được giác ngộ và giải thoát,vì thế Ngài vượt qua được mọi khổ đau của cuộc sống luân hồi.Lý Vô Ngã phải được thấy, biết bằng chứng ngộ chứ không phải bằng trí phân biệt thì mới đưa đến giải thoát được.Nếu không,khi đụng trận,chúng ta sẽ bị dính mắc liền.Tại sao vậy?Vì khi người khác nói một câu chạm tự ái  ta thì cái Ta nó trổi dậy ngay.Cái biết của ta về lý Vô Ngã chỉ mới là cái hiểu“ngoài da” chứ không phải cái biết từ “tuỷ xương”.

Giáo lý Nam tông dạy:“Năm uẩn là Vô ngã” ;còn giáo lý Bắc tông nói: “Năm uẩn là Không”.Đây là chỗ gặp gỡ kỳ thú giữa hai nền giáo lý,thật ra đều cùng xuất phát từ Giáo pháp của Đấng Thế Tôn.Giáo lý đầu dùng để giáo hoá hàng Thanh văn còn giáo lý thứ hai dùng để nhắc nhở hàng Bồ tát.

Giáo lý Vô Ngã phủ nhận tính cách đồng nhất và bất biến của một tự ngã thường tại.Nếu có một linh hồn bất biến,bất diệt  thì làm thiện hay làm ác có khác gì nhau  đâu. Trái lại,Đạo Phật thừa nhận là có “Thần thức” tạm gọi là “hồn”nhưng không bất biến và không bất diệt mà là do các thức hợp lại.Đăc biệt ,Mạt Na thức(thức thứ 7) và A Lại Da thức(thức thứ 8) sẽ chuyển nghiệp báo của cá nhân đó qua đời sau.

   
Đức Phật muốn phá sự chấp thủ vào cái “chính mình” (cái Ta giả) của con người để chúng ta tránh được đau khổ vì Tham và Sân như đã trình bày ở phần trên. Phá tan sự chấp thủ vào 5 uẩn chứ không phải là phá tan 5 uẩn, xin chớ vội hiểu lầm.
Giáo lý Vô Ngã không khuyên con người diệt chính mình bằng cách tự hành xác hay tự tử mà chỉ khuyên con người nên có một cái nhìn đúng đắn (Chánh kiến) về chính mình.

     Đề xướng Vô ngã không phải để hư vô hoá con người, xoá bỏ sự có mặt của con người trong cuộc đời, trái lại kết hợp chủ thể với tha nhân, xoá bỏ biên giới cách biệt giữa người với người, trải rộng lòng từ bi đến tất cả chúng sinh. Thế nên, ai dựa vào giáo lý vô ngã để chối bỏ cuộc đời thì người đó mắc sai lầm nghiêm trọng vì Đạo  không lìa Đời  và người đó chưa thấy rõ được diệu dụng của Đạo Phật. 

----------------------------------------------------------------

Câu chuyện giáo dục: Những câu chuyện có thật về giáo dục đương đại. Bạn có câu chuyện về giáo dục, hãy gửi tới: gockhuatgiaoduc@gmail.com