“MÙA LÁ RỤNG TRONG VƯỜN”- Ma Văn Kháng

 

“MÙA LÁ RỤNG TRONG VƯỜN”:

BI KỊCH ÂM THẦM CỦA GIA ĐÌNH VIỆT TRONG THỜI HẬU CHIẾN

Vừa được vinh danh trong 50 tác phẩm văn học nghệ thuật tiêu biểu giai đoạn 1975-2025 của Việt Nam, “Mùa lá rụng trong vườn” của nhà văn Ma Văn Kháng vẫn lay động bởi bi kịch gia đình âm thầm. Tác phẩm khắc họa một đại gia đình trí thức Hà Nội thời hậu chiến - trung tâm là ông Bằng, nhà giáo mẫu mực, đại diện cho hệ giá trị đạo đức cũ. Các con ông mỗi người một ngả: Đông bảo thủ, cam chịu; Luận trăn trở trước xã hội; Cần xa dần truyền thống; còn Cừ sa ngã, vượt biên, trở thành bi kịch lớn nhất gia đình. Hai người con dâu, Lý thực dụng và Phượng hiền hậu, tạo nên đối cực giá trị. Bi kịch không bùng nổ dữ dội mà diễn ra lặng lẽ, như mùa lá rụng của những chuẩn mực tinh thần.

GIA ĐÌNH TAN VỠ TRƯỚC KHI ĐỔ NÁT

Một gia đình có thể vẫn đủ mặt cha con, vợ chồng, anh em… mà đã tan vỡ hay chưa? “Mùa lá rụng trong vườn” của Ma Văn Kháng trả lời câu hỏi ấy bằng một bi kịch không tiếng khóc, nơi sự sụp đổ không đến từ chiến tranh hay nghèo đói, mà từ sự rạn vỡ âm thầm của những giá trị tinh thần từng được xem là bền vững nhất.

Gia đình ông Bằng, trung tâm của tiểu thuyết, là hình ảnh một gia đình trí thức Hà Nội kiểu mẫu sau chiến tranh: nền nếp, gia giáo, đông con, có truyền thống cách mạng. Ông Bằng là nhà giáo mẫu mực, sống khắt khe với bản thân, tin tuyệt đối vào đạo lý, kỷ cương, coi gia đình là pháo đài tinh thần cuối cùng của con người. Nhưng chính trong cái gia đình tưởng như kiên cố ấy, những vết nứt đã âm thầm lan ra theo bước chuyển của thời đại.

BI KỊCH ĐỨT GÃY THẾ HỆ

Những người con trai của ông mỗi người mang một số phận. Đông, sĩ quan quân đội về hưu, sống giản dị, trung thành với lý tưởng cũ đến mức bảo thủ, bất lực trước các biến động xã hội. Luận, nhà báo, người tỉnh táo, nhạy cảm với đời sống mới, nhiều trăn trở nhưng cũng đầy mâu thuẫn. Cần, người con út, học tập ở nước ngoài, ít nhiều biểu hiện một thế hệ đang dần rời xa các chuẩn mực cũ. Và Cừ, đứa con sa ngã, chính là vết thương lớn nhất của gia đình khi anh đào nhiệm, vượt biên, quay lưng với Tổ quốc và cả những ràng buộc đạo lý căn bản nhất.

Bi kịch của Cừ không chỉ là bi kịch của một kẻ lầm lạc. Nó là bi kịch đứt gãy thế hệ, nơi những giá trị mà thế hệ cha gìn giữ bằng cả cuộc đời bỗng không còn khả năng níu giữ lớp người trẻ trưởng thành trong một thời đại biến động về cả lý tưởng lẫn vật chất. Khi Cừ lạnh lùng nói: “Tôi đâu có yêu cầu sinh ra đời”, đó không chỉ là lời hỗn xược của một đứa con, mà là dấu hiệu của một hệ quy chiếu đạo đức đang sụp đổ tận gốc.

BI KỊCH TỪ NHỮNG BỮA CƠM

Điều đáng sợ trong “Mùa lá rụng trong vườn” là bi kịch không nổ ra bằng những xung đột dữ dội. Nó thẩm thấu vào từng sinh hoạt gia đình: bữa cơm ngày Tết, câu chuyện bên ấm nước, lời qua tiếng lại giữa chị em dâu, ánh nhìn mệt mỏi của người cha già. Mỗi chi tiết đời thường đều tích tụ thành một áp lực tinh thần nặng nề, để rồi người đọc nhận ra: sự tan vỡ đã diễn ra từ lâu, chỉ là không ai lên tiếng gọi tên.

HAI NGƯỜI ĐÀN BÀ – HAI GIÁ TRỊ SONG SONG

Hai người phụ nữ trong gia đình, Lý và Phượng, hiện thân cho hai cách tồn tại đối lập trong đời sống hậu chiến. Lý sôi nổi, tháo vát, năng động, giỏi xoay xở nhưng ngày càng thực dụng, bị cuốn theo vòng quay vật chất. Phượng hiền lành, nhẫn nhịn, lặng lẽ giữ nếp sống cũ, sống vì gia đình nhiều hơn bản thân. Ở họ không chỉ là sự khác biệt tính cách, mà còn là xung đột giữa hai hệ giá trị: một bên là đạo lý truyền thống, một bên là tâm thế thị dân đang lên.

MÙA LÁ RỤNG – ẨN DỤ TINH THẦN

Nhan đề “Mùa lá rụng trong vườn” là một ẩn dụ đặc biệt đắt. Lá không rụng vì bão tố, mà rụng vì đến kỳ. Những giá trị tinh thần trong gia đình ông Bằng cũng vậy. Chúng không sụp đổ đột ngột, mà phai mòn dần trong những va chạm nhỏ thấy được và cả những tổn thương không thể nói thành lời. Đó là bi kịch lạnh của một thời đại chuyển mình, khi cái cũ chưa kịp thích ứng, cái mới chưa đủ định hình.

NGHỆ THUẬT: HIỆN THỰC VÀ TINH TẾ

Về nghệ thuật, Ma Văn Kháng thể hiện sở trường ở miêu tả sinh hoạt gia đình và phân tích tâm lý con người trong mối liên hệ với bối cảnh xã hội rộng lớn. Ngôn ngữ tiểu thuyết giàu tính đời sống, nhiều đối thoại, mang nhịp điệu sinh hoạt phố phường Hà Nội thời bao cấp. Nhà văn không phán xét nhân vật bằng giọng đạo đức luận, mà để chính hành vi, lời nói và cách ứng xử hằng ngày của họ phơi bày bản chất. Nhờ vậy, tác phẩm giàu tính phản biện mà không giáo điều, sâu sắc mà không ép buộc.

VẸN NGUYÊN TÍNH THỜI SỰ

Giá trị lâu dài của “Mùa lá rụng trong vườn” nằm ở chỗ tác phẩm không chỉ kể một câu chuyện gia đình, mà đặt ra những câu hỏi có tính nền tảng về đạo đức, thế hệ và sự đứt gãy giá trị trong tiến trình hiện đại hóa xã hội. Những câu hỏi ấy đến hôm nay vẫn còn nguyên tính thời sự: Gia đình liệu có còn là điểm tựa tinh thần bền vững trong cơn xoáy kinh tế thị trường? Người trẻ có còn đủ niềm tin vào những giá trị mà cha mẹ từng coi là bất di bất dịch? Và con người sẽ trượt đi đến đâu khi các sợi dây ràng buộc đạo lý bị cắt đứt?

MÙA LÁ RỤNG ĐẦY SANG CHẤN

“Mùa lá rụng trong vườn” không kết thúc bằng một thảm kịch dữ dội. Nó khép lại bằng một cảm giác trống trải, buồn bã và day dứt. Đó chính là sức mạnh của cuốn tiểu thuyết: bi kịch được viết bằng giọng lặng, nhưng dư âm thì sâu và dài. Lá vẫn rụng, vườn vẫn còn đó, nhưng cái lạnh của mùa rụng ấy còn ở lại rất lâu trong người đọc.